Encyklopedia

Pod koniec XIX wieku dynamiczny rozwój przemysłu w regionie wymagał sprawnej komunikacji. Najlepszym rozwiązaniem okazała się kolej wąskotorowa, która kosztem mniejszej zdolności przewozowej była kilkukrotnie tańsza w budowie. Powstała sieć była jedną z największych sieci dojazdowych w Polsce. W jej skład wchodziło blisko 800 km torów łącznie ze Słupską Koleją Wąskotorową i CPO, które nie miały połączenia z resztą sieci. Do dziś przetrwała tylko jedna linia - z Gryfic Wąskotorowych do Pogorzelicy Gryfickiej o długości ok. 40 km.

Gryficka Kolej Wąskotorowa (niem. Greifenberger Kleinbahn)

Pierwsza linia gryfickiej wąskotorówki połączyła w 1896 roku Gryfice z Niechorzem. W 1898 wybudowano linię z Gryfic do Dargosławia. Obie linie do 1900 roku posiadały prześwit toru 750 mm, który poszerzono do 1000 mm, obie linie zostały także wydłużone do Trzebiatowa odpowiednio w 1912 i 1907 roku. Rok 1901 przyniósł otwarcie linii Gryfie - Golczewo, którą w 1903 roku wydłużono do Stepnicy przez Łoźnicę, gdzie krzyżowała się z linią normalnotorową Szczecin - Świnoujście. Dwa lata później otwarta została linia Golczewo - Śniatowo. Ostatnie linie powstały w latach 1911-1913: Czarnogłowy - Rokita, Trzebiatów - Mrzeżyno i Kołomąć - Trzygłów. Łączna długość torów wynosiła 175,6 km.

Pierwszą zlikwidowano linię z Czarnogłowów do Rokity. Kolejne zamknięto w latach 60. ubiegłego wieku: Kołomąć - Trzygłów, Mrzeżyno - Trzebiatów oraz Golczewo Wąsk.- Śniatowo. W 1975 roku zlikwidowano linię Łoźnica Wąsk. - Stepnica. Lata 90. XX wieku przyniosły zamknięcie linii z Trzebiatowa do Gryfic, z Gryfic do Łoźnicy oraz z Trzebiatowa do Pogorzelicy w 1999 roku. Obecnie czynna jest linia z Gryfic Wąsk. do Pogorzelicy Gryf., finansowana przez gminę Rewal. Długość torowiska użytkowego wynosi 40 km. W 2009 roku oczyszczono tor od stacji w Pogorzelicy do granicy administracyjnej gminy Rewal (500 m). Odcinek ten jest używany przez drezyny ręczne i drezynę motorową Wmc, wjeżdżają na niego również składy wagonowe wynajmowane prywatnie.

Kołobrzeska Kolej Wąskotorowa (niem. Kolberger Kleinbahn)

W skład Kołobrzeskiej (zwanej także Kołobrzesko-Karlińską) Kolei Wąskotorowej wchodziły 124 km torów o szerokości 1000 mm. Pierwszy odcinek oddano do użytku w styczniu 1895 roku, połączył on Resko ze Skrzydłowem, a w maju został wydłużony do Kołobrzegu przez Gościno, skąd we wrześniu utworzono linię do Sławoborza. W 1899 roku wybudowano odcinek Skrzydłowo - Tąpadły, który połączył Kołobrzeską KW z Gryficką KW. W 1909 roku otwarto linię z Gościna do wsi Pobłocie Wielkie, a 6 lat później wydłużoną ją do Karlina przez Lubiechowo, budując jednocześnie odnogę z Lubiechowa do Włościborza.

Linia z Lubiechowa do Włościborza została zlikwidowana już w 1959 roku, a 2 lata później z Kołobrzegu i Karlina do Gościna. Lata 1991-1996 przyniosły zamknięcie pozostałej części sieci, a następnie ich likwidację

Reska Kolej Wąskotorowa (niem. Regenwalder Kleinbahn)

Rozstaw torów Reskiej Kolei Wąskotorowej wynosił 1000 mm, a łączna długość torów wynosiła 52,9 km. Pierwszą linię Dobra Nowogardzka - Łobez przez Mieszewo, skąd odchodziło odgałęzienie do Żelmowa, uruchomiono w lipcu 1896 roku. W 1907 roku przedłużając torowisko do stacji Resko Północne utworzono kolejną linię, która w Resku miała połączenie z linią Płoty - Łobez.

Linie te przetrwały dość długo, gdyż dopiero w latach 80. XX wieku zamknięto linię z Mieszewa do Reska Północnego, a w 1991 roku z Dobrej Nowogardzkiej do Łobza. Odcinek Mieszewo - Łobez został rozebrany w 1993 roku.

Stargardzka Kolej Wąskotorowa (niem. Saatziger Kleinbahn)

Pierwsza linia została otwarta w styczniu 1895 roku i połączyła Stargard Szczeciński z Ińskiem przez Starą Dąbrowę i Kozy Pomorskie, a miejscowości Trąbki przecięła ją normalnotorowa linia Szczecin - Gdańsk. W maju tego samego roku otwarto linię do Kanii, którą w listopadzie przedłużono do Dobrej Nowogardzkiej, gdzie łączyła się z Reską Koleją Wąskotorową. Sierpień 1896 roku przyniósł otwarcie linii z Kóz Pomorskich do Poźrzadła Dworu przez Dobrzany. Ostatnia linia została otwarta w październiku 1897 roku i wiodła z Ińska do Jankowa Pomorskiego, gdzie krzyżowała się z linią Runowo Pomorskie - Szczecinek, natomiast w 1910 roku została wydłużona do Drawska Pomorskiego. Łączna długość torów o szerokości 1000 mm wynosiła 119,6 km.

Rok 1964 przyniósł pierwsze cięcia, zamknięto linię Ińsko - Drawsko Pomorskie, a w roku 1969 Dobrzany - Poźrzadło Dwór. Kilka lat później obie linie rozebrano. W 1996 roku zamknięto linie ze Starej Dąbrowy do Ińska i Dobrzan, a w roku 2001 zlikwidowano ostatnią linię Stargard Szczeciński - Dobra Nowogardzka.

Koszalińska Kolej Wąskotorowa

1 listopada 1898 uruchomiono przewozy na odcinku Koszalin - Manowo - Nacław. Dobre wyniki przewozowe zachęciły spółkę do rozbudowy sieci kolejki. 1 listopada 1905 roku otwarto odcinek Manowo - Świelino - Bobolice, a 2 listopada odcinek Świelino - Białogard. 16 września 1909 roku oddano do użytku nowo zbudowany odcinek Białogard - Rarwino. Aby umożliwić korzystanie z kolejki mieszkańcom całego regionu (a więc i tym z najdalej położonych wsi), w roku 1927 uruchomiono samochodową komunikację autobusową. W 1934 roku z uwagi na to, iż kolej sławieńska przebudowała odcinek Sławno - Jacinki - Polanów Pom. z 750 mm na 1435 mm (normalnotorowy), wydzierżawiono od Sławieńskiej Kolei Powiatowej odcinek Jacinki - Polanów Pom. - Żydowo (15 km) i na trasie Jacinki - Polanów Pom. zastosowano splot trzech szyn.

Rok 1945 okazał się dla koszalińskiej wąskotorówki ostatnim. Wkraczająca na te tereny Armia Czerwona dokonała całkowitego demontażu torowisk oraz wywiozła do ZSRR cały tabor. Jednak wojsko zaplanowało budowę lotniska w Zegrzu Pomorskim, co pociągnęło za sobą decyzję o odbudowie koszalińskiej kolei wąskotorowej.
Pierwszy pociąg trasą Koszalin - Świelino - Bobolice przejechał 1 lipca 1948 roku, odbudowa natomiast odcinka Rarwino - Lepino umożliwiała podróżowanie pociągami wąskotorowymi z Koszalina do Kołobrzegu, Stargardu Szczecińskiego, a nawet nad Zalew Szczeciński. Podstawowym warunkiem była jednak konieczność zmiany szerokości torów z 750 mm na 1000 mm.

W latach 80. XX wieku zamknięto pierwszą z linii - ze Świelina do Bobolic. W 1996 roku to samo stało się z liniami z Białogardu do Lepina i Świelina. Ostatnia linia z Koszalina do Świelina została zamknięta w 2001 roku.

Przewozy pasażerskie na odcinku do Manowa wznowiono w 2008 roku po transporcie wagonu motorowego 307 z Dobrej Nowogardzkiej. W 2010 roku odbudowano pierwszy kilometr torów na rozkradzionym odcinku Manowo-Rosnowo

Sławieńska Kolej Wąskotorowa (niem. Schlawer Kreisbahn)

W skład Sławieńskiej Kolei Wąskotorowej wchodziło łącznie 86,1 km torów. Podobnie jak na liniach Koszalińskiej KW, miały one szerokość 750 mm. Pierwsza linia ze Sławna do Polanowa została otwarta w 1897 roku, dwie następne z Polanowa do Gołogóry i z Manowa do Jacinek rok później. W 1926 roku zamknięto odcinek z Żydowa Pom. do Gołogóry. W 1934 na odcinku ze Sławna do Jacinek zmieniono prześwit toru na normalny (1435 mm), a z Jacinek do Polanowa utworzono splot dla linii wąskotorowej 750 mm i normalnotorowej 1435 mm. W 1945 wszystkie te linie zostały rozebrane.

Słupska Kolej Wąskotorowa (niem. Stolper Kreisbahnen)

Do Słupskiej KW należało 93,4 km torów o początkowej szerokości 750 mm. W 1894 roku zbudowano pierwszą linię ze Słupska do Dębnicy Kaszubskiej, rok później przedłużoną do Jamrzyna. W 1897 roku otwarto linię Słupsk - Dargoleza, w 1902 roku wydłużoną do Cecenowa. W tym samym roku powstała jej odnoga Żelkowo - Siecie-Wierzchocino, która łączyła ją z linią Ustka - Smołdzino. Jednak nie istniała długo, bo już w 1913 roku została rozebrana. W 1906 roku oddano ostatni odcinek z Jamrzyna do Budowa.

W latach 1935-1936 wszystkie tory zostały przekute na szerokość normalnotorową (1435 mm). W tym samym czasie przestał istnieć odcinek z Dargolezy do Cecenowa. Pozostałe linie zostały rozebrane przez Armię Czerwoną w 1945 roku.

Linia Casekow-Penkun-Oder (niem. Kleinbahn Casekow-Penkun-Oder)

Linia powstała w dwóch etapach: 8 kwietnia 1899 roku oddano do użytku odcinek z Casekow do Gumieniec, a 25 października dalszy już trzyszynowy fragment (splot 750 mm i 1435 mm) do Pomorzan. W latach późniejszych powstała bocznica do nabrzeży.
W 1945 roku z powodu przecięcia linii granicą państwową, została ona rozebrana. Ocalał tylko odcinek z Gumieniec do Pomorzan, na którym zlikwidowano środkową szynę. Obecnie jest on nieprzejezdny, a jego pozostałości widoczne są m.in. na ul. Szczawiowej.